شیفت کاری

اصطلاح شیفت کاری به هرگونه برنامه کاری اطلاق می شود که خارج از ساعات معمول کار روزانه یعنی ۷ صبح تا ۶ بعد از ظهر باشد.

شیفت کاری می تواند شامل عصرکاری، شب کاری و شیفت صبح زود و همچنین برنامه های ثابت یا چرخشی باشد.

◊ کدام مشاغل معمولاً شامل شیفت کاری می شوند؟

با توجه به اداره آمار کار، برنامه های شیفت کاری به سه دسته کلی تقسیم می شوند:

1. شیفت عصر (عصرکاری): شیفت هایی است که از حدود ساعت ۶ عصر شروع شده و در حدود ۱۰ شب پایان می یابند.

مشاغل متداول با شیفت عصر عبارتند از:

• گارسون ها و تهیه کنندگان غذا، متصدیان بار و سایر کارکنان خدمات غذایی

• آرایشگران، کارکنان سالن های زیبایی و ورزشی، مربیان خصوصی و سایر کارکنان سیستم مراقبت خصوصی

• کارگران فروشگاه های خرده فروشی، نمایندگان املاک، صندوقداران و سایر پرسنل فروش

• موسیقی دانان، کارگردانان، تکنسین های پخش مواد و سایر افرادی که در حوزه هنر، ورزش، مراقبت های بهداشتی و رسانه فعالیت می کنند.

2. شیفت شب (شب کاری): کار شبانه شامل هر شیفتی است که بین ساعت ۱۱ شب تا ۳ بامداد باشد.

مشاغل متداول که شامل شیفت شب می شود عبارتند از:

• پزشکان ، پرستاران ، پیراپزشکان و سایر پرسنل مراقبت های بهداشتی

• دستیاران پرستاری ، دستیاران روانپزشکی ، دستیاران دامپزشکی و سایر کارکنان پشتیبانی مراقبت های بهداشتی

• آتش نشان ها ، افسران پلیس ، نگهبانان و سایر کارکنان خدمات حفاظتی

• نانوایان، کارگران شاغل در تولید خودرو، کارگران خط مونتاژ و افراد شاغل در قسمت ساخت و تولید

• رانندگان کامیون، کنترل کننده های ترافیک هوایی، اپراتورهای نوار نقاله و سایر کارکنان حمل و نقل و جابجایی مواد

3. شیفت صبح زود: شیفت صبح زود شامل ساعات ۴ صبح تا ۸ صبح است.

مشاغل رایجی که شامل این نوبت ها می شوند عبارتند از:

• معماران و مهندسان

• نجاران ، اپراتورهای تجهیزات ، سقف سازان و دیگر کارگران ساختمانی و بازسازی

• کشاورزان، کارگران ماهیگیری و پرسنل جنگلداری

• مکانیک ماشین آلات هواپیما و صنعتی ، تعمیرکاران تجهیزات مخابراتی و سایر متخصصان نصب ، نگهداری و تعمیر تجهیزات

شیفت ثابت : بسیاری از موقعیت های شیفت کاری از یک برنامه ثابت با زمان شروع و پایان یکسان برای هر شیفت و همچنین روزهای کاری یکسان در طول هفته پیروی می کنند.

شیفت چرخشی : از سوی دیگر، یک برنامه چرخشی ممکن است شامل زمان های شیفتی مختلف و/ یا روزهای کاری متفاوت باشد که از هفته ای به هفته دیگر متغیر است.

الزامات خاص یک نوبت چرخشی برای کارفرما متفاوت است. برخی از رایج ترین برنامه های چرخشی عبارتند از:

Continental: کارگران بین شیفت های روز، عصر و شب به مدت هفت روز کاری متوالی می چرخند. هر شیفت هشت ساعت طول می کشد. پس از اتمام هفت روز کاری ، کارکنان دو یا سه روز مرخصی دریافت می کنند.

Panama: برنامه پاناما- که با نام ۲-۲-۳ نیز شناخته می شود- از برنامه زمانی ۱۴ روزه پیروی می کند. کارکنان دو یا سه روز متوالی در شیفت های ۱۲ ساعته کار می کنند ، سپس دو تا سه روز مرخصی دارند. این بدان معناست که آنها در هفته های اول و دوم یک چرخه ۱۴ روزه ، روزهای متفاوتی مشغول به کار خواهند بود.

Dupont: یک سیستم چرخشی طولانی تراست بطوریکه چهارهفته طول می کشد. کارگران معمولاً هر یک تا دو هفته بین شیفت های روز و شب می چرخند. آنها سه یا چهار روز متوالی کار می کنند ، سپس یک تا سه روز مرخصی پی در پی دریافت می کنند. برنامه چهار هفته ای شامل هفت روز متوالی مرخصی برای کارگر خواهد بود.

شیفت های چرخشی می تواند دشوارتر از شیفت های ثابت باشد زیرا کارگران را ملزم به تنظیم مجدد برنامه هر هفته یا هر ماه می کند. با این اوصاف، ریتم های شبانه روزی (سیرکادین) که چرخه خواب و بیداری شما را تنظیم می کند، می تواند با چرخش رو به جلو (در جهت عقربه های ساعت) بصورت شیفت روز به شیفت شب و بعد به شیفت های صبح زود راحت تر تنظیم شود. چرخش شیفت به عقب (بر عکس چرخش عقربه های ساعت) یا به صورت تصادفی باعث ایجاد اختلال بیشتر در چرخه های شبانه روزی (سیرکادین) می شود.

برخی از کارگران ممکن است با شیفت های چرخشی دچار مشکل شوند زیرا مجبورند برنامه خواب و بیداری خود را هر بار برای یک تا دو هفته تنظیم کنند. برای بسیاری از مردم ، چرخش هر پنج تا هفت روز سخت ترین حالت است. چرخش سریع تر – هر دو تا سه روز- اختلالات شبانه روزی کمتری ایجاد می کند، در حالی که چرخش با سرعت کمتر به شما امکان می دهد قبل از نیاز به تنظیم مجدد وضعیت خواب و بیداری خود، زمان بیشتری را در یک چرخه سیرکادین (شبا نه روزی) صرف کنید.

◊ مزایای شیفت کاری اغلب شامل موارد زیر است:

• مناسب افراد شب بیدارو افراد صبحگاهی: افرادی که بعد از غروب آفتاب احساس انگیزه و بهره وری بیشتری می کنند ممکن است در شیفت شب راحت تر باشند، در حالی که افرادی که در ساعات ابتدایی روز تمرکز بیشتری دارند ممکن است از شیفت صبح زود سود ببرند.

• رفت و آمد آسانتر: با اجتناب از تردد در جاده ها و بزرگراه ها در زمان اوج ترافیک ، می توانید سریعتر از بسیاری از افراد روزکار به محل کار خود برسید.

• دستمزد بهتر نسبت به شیفت های روزانه: برخی از شرکت ها به کارگرانی که با برنامه ی غیر روتین کار می کنند، جهت ایجاد انگیزه بیشتر، دستمزد مازادی را پرداخت می کنند.

◊ معایب شیفت کاری نیز عبارتند از:

• مشکلات خواب: اختلال شیفت کاری یک وضعیت پزشکی در سلامت فرد بوده و افرادی را که با برنامه های غیر روتین کار می کنند، درگیر می کند. این اختلال با علائم بی خوابی هنگامی که فرد سعی می کند بخوابد و خواب آلودگی بیش از حد هنگامی که بیدار است، مشخص می شود. حتی اگر علائم آنها به یک اختلال تبدیل نشود ، بسیاری از کارگران شیفت کار به علت اختلا در ریتم سیرکادین (چرخه خواب و بیداری) با احساس خواب آلودگی و نیاز به استراحت در جریان شیفت کاری خود، روبرو بوده، در حالیکه در زمان های خارج از شیفت و در زمان استراحت، دچار بی خوابی می شوند. اختلالات هورمونی سطح کورتیزول و تستوسترون می تواند بر کیفیت زندگی تأثیر گذاشته و باعث خستگی ، سطح انرژی پایین و کاهش میل جنسی شود.

• اختلال در فعالیت های زندگی روزمره: کار در شب و خواب در طول روز می تواند زندگی خانوادگی و همچنین معاشرت با دوستان یا همکاران را مختل کند.

• رانندگی پر خطر: در حالی که کارگران شیفت کار در ساعات کم ترافیک تری تردد می کنند، با این حال در معرض خطر بیشتری از نظر رخداد تصادفات ناشی از خواب آلودگی قرار دارند. بیشتر این حوادث بین نیمه شب تا ۶ صبح یا اواخر بعدازظهر رخ می دهد و اکثر آنها شامل رانندگی بدون سرنشین دیگر (تک سرنشین) هستند.

اختلال شیفت کاری:

اختلال شیفت کاری به عنوان اختلال خواب در چرخه سیرکادین (چرخه خواب و بیداری) طبقه بندی می شود. مشخصه این دسته از اختلالات عدم تناسب بین وضعیت بدن و ریتم شبانه روزی (سیرکادین) است که چرخه خواب و بیداری را تنظیم می کند. سایر اختلالات خواب مرتبط با ریتم سیرکادین شامل اختلال در مرحله خواب و بیداری، اختلال بصورت ریتم نامنظم خواب و بیداری و جت لگ است.

◊ عوارض اختلال خواب ناشی از شیفت کاری:

در صورت عدم درمان و پیگیری، اختلال شیفت کاری می تواند منجر به عوارض جدی شود، از جمله:

1. مشکلات خلقی: اختلال شیفت کاری می تواند باعث ایجاد احساس بی حوصلگی، تحریک پذیری و بیقراری و همچنین عدم توانایی در سازگاری با مشکلات یا کشمکش ها در افراد شود. بسیاری از افراد از تعامل با همکاران خود در ساعات شیفت کاری اجتناب کرده و همچنین ممکن است تمایل کمتری به برقراری ارتباط اجتماعی با دوستان و اعضای خانواده در زمان مرخصی و خارج از کار داشته باشند. افراد با اختلال شیفت کاری نسبت به افرادی که این اختلال را ندارند، در ریسک بالاتری برای ابتلا به افسردگی قرار دارند.

2. عملکرد ضعیف کاری: افراد با اختلال شیفت کاری اغلب برای تمرکز، توجه و به خاطر سپردن مسایل مشکل دارند. این می تواند به کاهش عملکرد در محل کار و افزایش هزینه برای کارفرمایان منجر شود.

3. خطر بالای حوادث رانندگی: اختلال شیفت کاری باعث کاهش هوشیاری و زمان واکنش نشان دادن فرد شود، بنابراین کارگران را در معرض خطر بالای ارتکاب خطا یا حادثه قرار می دهد. این افراد علاوه بر حوادث محل کار، در معرض ریسک بالای صوانح رانندگی با وسایل نقلیه به دلیل خواب آلودگی در حین رفت و آمد هستند. تعداد قابل توجهی از حوادث رانندگی ناشی خواب آلودگی بین ساعات ۱۲ نیمه شب و ۶ صبح رخ می دهد.

4. مشکلات سلامتی: خواب خوب شبانه برای احیا و حفظ سلامت سیستم ایمنی بدن مورد نیاز است. اختلال شیفت کاری و کم خوابی به دنبال آن می تواند مشکلات سلامتی و بیماری های زمینه ای ، از جمله اختلالات دستگاه گوارش ، متابولیک ، تولید مثل و قلب و عروق را تشدید کند.

5. تستسترون پایین: در برخی افراد، شیفت کاری می تواند سطح تستسترون را تحت تاثیر قرار داده و متعاقب آن باعث خستگی، کاهش انرژی و میل جنسی پایین شود.

6. سوء مصرف مواد: بسیاری از افرادی که مشکلات خواب دارند، دست به خوددرمانی با الکل یا مواد مخدر می زنند. در صورت تداوم مشکلات، این امر می تواند منجر به سوء مصرف مواد یا وابستگی شود.

تهیه و تنظیم:

دکتر پریسا فاضل کیا-متخصص طب کار و بیماری های شغلی

منهدس سید مجتبی اجاق-متخصص بهداشت کار