اثرات شوینده‌ها و سفیدکننده‌ها بر دستگاه تنفس

با توجه به نزدیکی ایام نوروز و افزیش سطح استفاده از مواد شوینده و اثرات و آسیب های احتمالی این مواد بر سلامت افراد در این بخش نکاتی جهت آگاهی بیشتر شما عزیزان آورده شده است.

بسیاری از مواد شوینده، پاک­‌کننده، برا‌­ق‌کننده یا سفیدکننده‌ها و سایر محصولات مشابهی که به ویژه در منازل مورد استفاده قرار می­‌گیرند حاوی مواد شمیایی زیانباری هستند که می­‌توانند موجب تحریک چشم‌­ها یا گلو، ایجاد سردرد، مشکلات تنفسی و حتی سرطان شوند. برخی از این محصولات، مواد شیمیایی خطرناکی از خود متصاعد می‌­کنند که شامل برخی مواد آلی فرار (VOC: Volatile Organic Components) می‌­باشند. سایر ترکیبات مضر شامل آمونیوم (Ammonium) و مواد شیمیایی سفید­کننده‌­ها (Bleach) هستند. حتی برخی رایحه‌­های موجود در خوشبوکننده‌ها نظیر بوی لیموی این محصولات نیز می­‌تواند نظیر آلاینده­‌های خطرناک عمل کند.

گازهای متصاعدشده از این ترکیبات می‌­تواند مشکلات تنفسی مزمن و در برخی موارد شدید به صورت حاد ایجاد کند و حتی منجر به مرگ نیز شود. مطالعات نشان داده است که حتی رایح­ه‌های طبیعی بکار گرفته شده در محصولات پاک­‌کننده به خصوص در خوشبوکننده‌­های هوا (انواع اسپری‌ها، شمع‌های بودار، خوشبوکننده‌های دستشویی و توالت و داخل خودرو)، می­‌تواند با اُزُن (Ozone) موجود در هوای خانه ترکیب شده (برای مثال ازن می­‌تواند از برخی تجهیزات تمیزکننده هوا متصاعد شود یا از هوای بیرون نشأت بگیرد) و تولید فرمالدئید کنند که از جمله مواد سرطان­زا محسوب می­‌شود. همچنین می­‌توانند باعث شکل‌­گیری ذرات بسیار ریز خطرناک در هوای درون خانه شود.

در وهله اول باید به ترکیبات مواد شوینده توجه کرد. به همین دلیل باید برچسب‌های آنها را خواند و سعی کرد از شوینده‌هایی استفاده شود که حاوی مواد آلی فرار، رایحه، مواد محرک، و قابل اشتعال نباشند. در هر صورت از خوشبوکننده­‌های هوا نیز استفاده نشود. توجه داشته باشید که حتی محصولاتی که دارای برچسب “سبز” هستند الزامأ ایمن­‌تر نیستند.

مسمومیت با مواد سفیدکننده

سفیدکننده‌ها ترکیباتی هستند که برای سفید کردن یا کمرنگ کردن مورد استفاده قرار می­‌گیرند. آنها حاوی مواد شیمیایی خطرناکی هستند که در بسیاری از مواد شوینده نیز یافت می­‌شوند. همچنین از آنها برای تمیز کردن و ضدعفونی کردن نیز استفاده می­‌شود. سفیدکننده‌ها می‌­توانند بیشتر ویروس­‌ها، باکتری­‌ها، کپک­‌ها، قارچ­‌ها و جلبک­‌ها را از بین برده یا رشد آنها را کاهش دهند. سفیدکننده­‌ها بر پایه ترکیبات کلر مثل کلسیم­ هیپوکلریت یا غیرکلری نظیر پراکسیدها هستند.

سفیدکننده­‌ها پیوندهای شیمیایی عوامل رنگی ملکول­‌ها را از بین برده و باعث می­‌شوند که نسبت به نور طبیعی غیر فعال شده و کم رنگتر یا سفیدتر مشاهده شوند. خاصیت دیگر و مفید سفیدکننده‌ها مربوط به خواص ضدعفونی­‌کنندگی یا گندزدایی آنها می­‌باشد. آنها می‌­توانند پروتئین‌های باکتری­‌ها و ویروس­‌ها را از بین برده و آنها را بی‌اثر کنند.

سفیدکننده­‌های مورد استفاده در منازل بر پایه کلر بوده و حاوی ۳ تا ۸ درصد هیپوکلریت سدیم (NaOCl)  و سدیم هیدروکسید (NaOH) هستند. از غلظت­‌های بالاتر برای ضدعفونی منابع آب یا برخی تجهیزات استفاده می­‌شود که در اینجا به آنها نمی­‌پردازیم.

مکانیزم­‌های مختلفی برای در معرض مواد سفیدکننده قرار گرفتن وجود دارد. اطلاع از این مکانیزم‌­ها بسیار مهم می‌­باشد. سفیدکننده‌­ها با بافت­‌های بیولوژیک واکنش نشان داده و باعث ایجاد حساسیت و مرگ سلول­‌ها می­‌شوند. این واکنش‌­ها روی بافت­‌های حساستر، نظیر دستگاه تنفس و چشم­‌ها شدیدتر هستند.

سفیدکننده‌های همراه با رایحه لیمو خطرناکتر هستند. عطر لیمو به تنهایی چندان سمی نیست گرچه مقدار زیاد آن می­‌تواند باعث تحریک پوست، چشم، گلو و ریه‌­ها شود. در مجاورت هوا نیز می­‌تواند به ترکیباتی تبدیل شود که حساسیت پوستی ایجاد کند.

یکی دیگر از خطرات مواد شوینده و سفیدکننده حاوی رایحه­‌های خوشبو این است که احساس ناخوشایند کمتری از گازهای متصاعدشده ایجاد کرده و در نتیجه فرد حضور بیشتری در محیط آلوده خواهد داشت و مقدار بیشتری گاز خطرناک دریافت خواهد کرد. در صورت ضرورت استفاده از سفیدکننده حتمأ سعی شود از سفیدکننده ساده استفاده شود.

واکنش غیر مستقیم

مخلوط شدن مواد شیمیایی برای مواردی نظیر دوده‌­زدایی، تمیز کردن سطوح و … می­‌تواند به تولید مواد شیمیایی خطرناکتری منجر شود. این موضوع وقتی پیش می‌آید که به صورت خواسته یا ناخواسته با مخلوط کردن سفیدکننده با سایر مواد، مواد شیمیایی سمی‌تری تولید شود که هر کدام مسمومیت خاص خود را به همراه دارد. بدترین این مواد کلر است که حتی به عنوان سلاح شیمیایی نیز به کار می­‌رود.

این مشکل وقتی اتفاق می­‌افتد که سفیدکننده با سایر شوینده­‌ها به خصوص تمیزکننده­‌های توالت و آمونیاک ترکیب می­‌شوند. این ترکیب باعث انتشار گاز کلر می­‌شود که گازی خفقان‌آور است. وقتی این گاز با بافت­‌های مرطوب نظیر چشم یا ریه ­ها در تماس قرار می­‌گیرد تولید اسید کلریدریک می­‌کنند. این اسید با حل کردن ملکول­‌ها باعث آسیب به بافت­‌ها می­‌شود. حتی می­‌تواند باعث تخریب راه‌های هوایی، خفقان و در نتیجه مرگ شود.

هیچگاه مواد سفیدکننده و یا حاوی آن را با سایر پاک‌­کننده‌های حاوی آمونیوم مخلوط نکنید.

علائم مسمومیت با مواد سفیدکننده

با توجه به بافتی که در معرض مواد سفیدکننده قرار می­‌گیرد و میزان و غلظت مواد شیمیایی و مدت زمان تماس علائم متفاوتی مشاهده می­‌شود که به طور خلاصه در زیر به آنها اشاره می‌­شود:

• چشم: قرمزی، تحریک، اشک و در برخی اوقات تاری دید
• دهان و گلو: تحریک صورت می­‌گیرد. اگر سایر مواد حاوی ترکیبات بازی وجود نداشته باشند دهان و گلو نسبت به تحریک مقاوم­تر هستند.
• معده و مری: نشانه‌­ها با شدت کمتری مشاهده می‌شوند زیرا دستگاه گوارش نسبت به این مواد مقاوم­تر است.
• تنفسی: تحریک مسیر تنفس و اسپاسم نایژه و تخریب سلول­‌های ریوی. اما در مورد گاز کلر عوارض بسیار خطرناکتر است و می­‌تواند به مرگ منجر شود.

اقدامات اولیه

با توجه به بافتی که در معرض این­‌گونه مواد قرار می‌­گیرد لازم است تا اقدامات اولیه برای کاهش عوارض آن صورت پذیرد. بدیهی است مراجعه به پزشک جهت بررسی میزان آسیب و سایر اقدامات لازم ضروری می­‌باشد.

• چشم: شستشوی جشم به صورت مستقیم و با آب فراوان زیر شیر آب، مراجعه سریع به اورژانس یا پزشک.
• پوست: شستشو با صابون و آب. مراجعه سریع به اورژانس یا پزشک در صورت وجود درد، سوزش و التهاب شدید.
• دهان و گلو: نوشیدن مقدار زیادی آب. شیر نیز می‌­تواند مؤثر باشد اما الزامی نیست.
• معده و مسیر گوارش: نوشیدن مقدار زیادی آب. نباید فرد را وادار به استفراغ کرد. زیرا هما‌‌‌ن‌طور که در مسیر رفت ایجاد سوختگی می­کند در مسیر برگشت نیز می‌­تواند آن را تشدید کند یا در مواردی وارد راه‌­های هوایی نیز بشود.
• دستگاه تنفس: دور شدن از محل آلودگی و تنفس هوای آزاد. مراجعه سریع به اورژانس یا پزشک.

پیامدها

بیشتر افرادی که در معرض مواد سفیدکننده قرار می­‌گیرند بدون عوارض دائمی بهبود می­‌یابند. در حالی که افرادی که بیماری­‌های زمینه­‌ای دارند می­‌توانند وضعیت پیچیده­‌تری داشته باشند. در افراد با بیماری­‌های دستگاه گوارش می‌­تواند سرفه یا خلط برای چند روز ادامه داشته باشد و چنانچه تماس به صورت حاد باشد عوارض ریوی یا چشمی می­‌تواند تا چند سال ادامه یابد.

کودکانی که در معرض استنشاق مکرر مواد سفیدکننده قرار می­‌گیرند بیشتر از بیماری­‌های تنفسی رنج می­‌برند و احتمال ابتلای آنها به آسم و آلرژی بیشتر است.

جایگزین‌­ها

برای تمیز کردن سطوح پلاستیکی تجهیزات الکترونیکی می ­توان از الکل و از محلول آب اکسیژنه (H_۲O_۲)  برای ضدعفونی کردن سطوح و حتی در نزدیکی مواد غذایی می­‌توان استفاده کرد. از جوش شیرین و سرکه سفید (به صورت جداگانه و نه مخلوط) برای شستشوی پارچه، رفع چربی و تمیز کردن شیشه می­‌توان استفاده نمود.